آینده¬ پژوهی هوش مصنوعی و حکمرانی سیاسی در ایران: درک راهبردی-سیاستی

تهیه شده توسط محقق : – 

• عباس پورسعید، دانشجوی دوره دکتری تخصصی رشته علوم¬ سیاسی پردیس بین ¬المللی ارس دانشگاه تهران
• علی اشرف نظری، عضو هیأت علمی مدعو پردیس بین المللی ارس دانشگاه تهران
• صادق زیباکلام، عضو هیأت علمی مدعو پردیس بین المللی ارس دانشگاه تهران
• ابراهیم متقی، عضو هیأت علمی مدعو پردیس بین المللی ارس دانشگاه تهران.

المركز الديمقراطي العربي : –

• مجلة مدارات إيرانية : العدد الرابع والعشرون حزيران – يونيو 2024 المجلد 6, دورية علمية محكمة تصدر عن #المركز_الديمقراطي_العربي  ألمانيا –برلين” .تعنى بالشأن الإيراني داخليا واقليميا ودوليا.
• فصلنامه مدارات إيرانية فصلنامه  أي علمي از طرف مركز دمكراسي عربي برلن منتشر مي شود.

للأطلاع على البحث “pdf” من خلال الرابط المرفق :-

https://democraticac.de/wp-content/uploads/2024/06/%D9%85%D8%AC%D9%84%D8%A9-%D9%85%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%AA-%D8%A5%D9%8A%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%AF%D8%AF-%D8%A7%D9%84%D8%B1%D8%A7%D8%A8%D8%B9-%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B4%D8%B1%D9%88%D9%86-%D8%AD%D8%B2%D9%8A%D8%B1%D8%A7%D9%86-%E2%80%93-%D9%8A%D9%88%D9%86%D9%8A%D9%88-2024.pdf

چکیده :

یکی از جستارها و مقولاتی که پرداختن به­ آن بسیار ضروری و بایسته است، تبیین و توضیح آینده و ارائه دیدگاهی کارآمد و جامع در این زمینه می­باشد. بنابراین در وضع موجود، براي طرح­ریزی، دستورکار، برنامه­ريزي و اتخاذ تصميم­هاي بهتر، نيازمند استنباط، یادگیری و فهم و درک آينده هستيم. امروزه با بسط و گسترش علوم میان‌­رشته‌ای در نهادهای اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فناورانه مواجهیم و باید تلاش نمود که هم‌سو با تحولات اجتماعی و در راستای تحقق ایده خلق آینده‌های مطلوب، سیاست‌‌گذاری و برنامه‌ریزی مناسب و بلند مدت؛ آینده‌پژوهی را به‌ عنوان یک اولویت و پیش‌نیاز در حوزه حکمرانی­سیاسی، سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی در نظام دانشگاهی کشور ایران برگزید. درهمین راستا پدیده هوش­مصنوعی نیز به­ عنوان یک پیشران قدرتمند، تمدن­ساز و از موثرترین عوامل کارساز و تأثیرگذار بر تحولات و شکل­دهنده آینده به­شمار می­روند.

بدین لحاظ، از اهداف­ اصلی و کلان دولت­ها، حکمرانی­سیاسی خوب، مطلوب و شایسته در آینده می­باشد. در واقع برای رسیدن به آیندۀ حکمرانی­سیاسی خوب در ایران، دستیابی به هوش­مصنوعی و بهره­برداری از آن، امری ضروری به نظر می­رسد. با توجه به این هدف، پرسشی که مطرح می­گردد این است که؛ «تأثیر هوش­مصنوعی بر حکمرانی­سیاسی در جمهوری اسلامی ایران چگونه خواهد بود؟»، به دیگرسخن: «هوش­مصنوعی، چه تأثیری بر فرآیند و تغییر بنیادین در الگوها و ساختارهای حکمرانی­سیاسی ایران خواهد داشت و چگونه می­توان با بکارگرفتن آن به عنوان یک پیشران قدرتمند، امکان ایجاد یک حکمرانی­سیاسی خوب را در آینده فراهم ساخت؟». بر این اساس ضرورت دارد درگذر اهمیت رویکرد آینده­پژوهی در سیاست­گذاری و آمادگی دولت و جامعه برای تحولات آینده، در این پژوهش به بررسی و شناسایی اثرات تحول هوش­مصنوعی و تأثیرگذاری آن بر شکل­گیری و فرایند آینده حکمرانی­سیاسی در ایران پرداخته و در واقع مقاله حاضر از نظر هدف توسعه­ای، به لحاظ روش­شناسی در زمرۀ روشهای کیفی قرار دارد، از شیوۀ توصیفی–تحلیلی مبتنی بر رویکرد نظری بهره گرفته و از نوع تحقیقات کاربردی مي­باشد که با رویکردی آینده­پژوهانه مورد بررسی و ارزیابی قرار می­گیرد و تبیین می­شود تا حقیقت موضوع موردنظر را با سلسله مباحث مختصر، برای مشتاقان علم و فضیلت عرضه نماییم، بدان امید که در یافتن بصیرت و حقیقت اثربخش باشد.

Abstract

One of the essays and categories that is very necessary and should be addressed is the explanation of the future and providing an efficient and comprehensive view in this field. Therefore, in the current situation, we need to infer, learn and understand the future in order to plan, schedule, plan and make better decisions. Today, we are faced with the development of interdisciplinary sciences in social, economic, political and technological institutions, and we must try to align with social developments and in line with the idea of creating desirable futures, appropriate and long-term policy making and planning; He chose future studies as a priority and prerequisite in the field of political governance, policy making and planning in the university system of Iran. In this regard, the phenomenon of artificial intelligence is also considered as a powerful driving force, civilization builder and one of the most effective factors that work and influence the developments and shape the future.

In this sense, one of the main goals of governments is good, desirable and worthy political governance in the future. In fact, in order to reach the future of good political governance in Iran, it seems necessary to achieve artificial intelligence and use it. According to this goal, the question that is raised is that; “What will be the effect of artificial intelligence on political governance in the Islamic Republic of Iran?”, in other words: “What effect will artificial intelligence have on the process and fundamental change in the patterns and structures of political governance in Iran and how can it be used as a The powerful drivers made it possible to create a good political governance in the future?”. Based on this, it is necessary to consider the importance of the future research approach in policy making and the preparation of the government and society for future developments, in this research, it is necessary to examine and identify the effects of the evolution of artificial intelligence and its impact on the formation and future process of political governance in Iran, and in fact In terms of the development goal, this article is among the qualitative methods in terms of methodology, it uses the descriptive-analytical method based on the theoretical approach, and it is a type of applied research that is examined and evaluated with a future research approach. It is explained in order to present the truth of the subject with a series of brief discussions for the aspirants of science and virtue, hoping that it will be effective in finding insight and truth.

1. مقدمه

لازمه رسیدن به حکمرانی­سیاسی خوب، مطلوب و شایسته در آینده، آینده­نگاری و راهبردپردازی کلان، بلند مدت و هدایت و بکارگیری امکانات و ظرفیت­های جامعه در این مسیر می­باشد. بنابراین شناسایی مجموعه عواملی که بتواند در این راستا تاثیرگذار باشند؛ ضروری است. فناوری­ها به­عنوان پیشران­هایی که حرکت جامعه به سمت آینده را تحت تاثیر قرار می­دهند؛ می­توانند در ایجاد و قوت گرفتن تمدن­ها یا تضعیف و افول آنها موثر باشند. هوش­مصنوعی که یکی از عوامل مهم و تاثیرگذار بر حکمرانی­سیاسی و تحولات سیاسی و اجتماعی و شکل دهنده آینده هستند؛ به­عنوان پیشران تمدن­ساز به­شمار می­روند. از این­رو برای رسیدن به حکمرانی­سیاسی خوب در ایران، دستیابی به هوش­مصنوعی دارای اهمیت خاصی است. (قاسمی، نصیرلو، 1400) بررسی فرآیندها و الگوهای تاریخی حاکی است که هوش­مصنوعی ابعاد مختلف حکمرانی را تحت تاثیر قرار می­دهد. بنابراین با کسب شناخت از تأثیرات و با استفاده مناسب از آن می­توان امکان تحقق حکمرانی­سیاسی خوب را فراهم ساخت.

با عنایت به نوشتار و گفتاری که از نظر گذشت، از موضوعاتی که به­ویژه در دوران معاصر نیازمند بررسی­های آگاهانه و کارشناسانۀ بیشتری است و می­تواند از مقولات اساسي در هر جامعه­اى باشد، هوش­مصنوعی و آینده حکمرانی و مباحث مربوط به آن می­باشد که بازشناخت ویژگی­ها و شاخصه­های آن می­تواند ما را در نشان­دادن این اعتقاد سترگ به علاقه­مندان در جهان کنونی یاری دهد. بنابراین دربارة آینده­پژوهی هوش­مصنوعی و حکمرانی­سیاسی، هرچه گفت­وگو کنیم، گزافه نگفته­ایم و هرچه بنویسیم، زیاده­نویسی نکرده­ایم. بدین لحاظ، بررسی­های جدید و عالمانه در عرصة آینده­پژوهی، می­تواند روز به روز جلوه­های تلألؤ این گوهر تابناک را آشکارتر کرده، نگاه­های انسانها را به خود معطوف نماید و امید آنان را به درک آینده افزایش دهد. به نظر می­رسد بکارگیری هوش­مصنوعی در حکمرانی، موجبات دگرگونی و تغییر در مفاهیم سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، امنیتی و مدیریتی می­گردد و در غایت منتج به «تغییر و دگرگونی در کارکردهای حکومت و دولت» در عصر هوش­مصنوعی می­شود که با توجه به اهمیت، شناخت، اهداف، مبانی و ویژگی‌های موضوع، بر آن هستیم تا چشم­اندازی اجمالی انداخته و آنچه را که حاصل از این پژوهش می­باشد، به نظاره بنشینیم و در واقع در صددیم هر چند به­طور مختصر، مباحث مربوطه را مورد پژوهش و ارزیابی قرار دهیم و این مطالب را روشن نماییم.

2. نوآوری، اهمیت و علل انتخاب طرح

انگیزه­های ضروری و توجیهی، جنبه نوآوری پژوهش و عوامل انتخاب، اهداف و اهمیت تحقیق در ذیل قلمداد می­شود:

• انگاره­های بسیار مهم و حساس «آینده­پژوهی، پدیدۀ هوش­مصنوعی و حکمرانی­سیاسی»، به ویژه در دوران معاصر و در کشور ایران، نیازمند بررسی­های آگاهانه، دقیق و کارشناسانۀ بهتر و بیشتری است.
• نظر به جدیدبودن مطالعات هوش­مصنوعی و حکمرانی­سیاسی، پرداختن به این موضوع از ابعاد و دیدگاه­های مختلف و متفاوت ضروری به نظر می­رسد و می­تواند به غنای ادبیات موجود منجر گردد. این مقاله از این جهت می­تواند در تقویت ادبیات موجود موثر باشد. از سوی دیگر با رویکرد آینده­پژوهانه کوشیده است توجه علاقه­مندان این حوزه را به سوی هوش­مصنوعی که می­تواند فرایند تحقق و شکل­گیری حکمرانی­سیاسی خوب را متاثر سازند؛ جلب نماید. بنابراین در راهبردپردازی و سیاستگذاری­ها باید توجه بیشتر و بهتری به این عامل بسیار مهم گردد.
• از موضوعات حساس و حیاتی امروزه، مسئله آینده­پژوهی فناوری­های نوظهور و از مهمترین فناوری­های نوظهور، هوش­مصنوعی می­باشد که روز به روز بر اهمیت پیشرفت و بکارگیری آن در حوزه­های مختلف افزوده می­شود. بنابراین ضمن به رسمیت شناختن پدیده هوش­مصنوعی تحت عنوان یک پدیدۀ شبه انسانی، باید در میدان آینده­پژوهی، آثاری که برای هوش­مصنوعی بر حکمرانی­سیاسی کشور ایران متصور است را شناسایی و بررسی نمود، بلکه راهگشای متخصصین و کاربران این حوزه در برخورد با مسائل و مباحث سیاسی و فعالان عرصه علم سیاست و… باشد.
• کاربردهای هوش­مصنوعی در حکمرانی­سیاسی فرصت­های بی­بدیلی را برای دولت­ها به ارمغان می­آورد. اما مطالعات منسجمی که تمامی ابعاد بکارگیری هوش­مصنوعی در حکمرانی­سیاسی ایران را پوشش دهند صورت نگرفته است.
• در عرصه بین­المللی شاهد حکمرانی نوین هوش­مصنوعی خواهیم بود و آینده متعلق به کشوری خواهد بود که بیشترین ظرفیتهای هوش­مصنوعی را برای خود فراهم نموده باشد. بدین لحاظ، بررسی و پژوهش­های علمی و جامع درخصوص تاثیرات هوش­مصنوعی بر روند حکمرانی در جهان و ایران ضروری به نظر می­رسد.

3. ضرورت آینده­پژوهی

آینده غیرقابل شناخت است اما به کمک دانش خود می­توانیم سهمی در شکل بخشیدن به آن داشته باشیم و اقداماتی انجام دهیم تا احتمال رخدادهای مطلوب افزایش یابد. (اسدی، کریمی، 1388) بسياري از رويدادهای آينده، قابل پيش­بيني می­باشند که مداخله انسان در اين روند، زمینه­های تحولات خوب را پدید خواهد آورد. بحرانهاي امروز نتيجۀ قهري نپرداختن به موانع و مشکلات، قبل از بروز آنها می­باشد. بنابراین آینده­پژوهی یک ضرورت به جهت ارائه تصویرهای بدیل و مطلوب از آینده به منظور حفظ و گسترش رفاه و امنیت بشری است. (منطقی، 1390) مرزشکنی دانش، مستلزم آینده­پژوهانی می­باشد که با اندیشه و تفکرات فلسفی و مدل­سازی برای کاوش­های منظم به کشف انتخاب­های مختلف برای آینده، تعیین راهبردهای هدفمند و طراحی عمل اجتماعی موثر بپردازند. (مظفری، 1389) به عبارت دیگر دو عامل مهمی که انجام فعالیت­های آینده­نگرانه را انکارناپذیر می­سازد یکی افزایش پیچیدگی و شتاب گرفتن تحولات است و عامل دیگر افزایش رقابت است. (سروری، 1390)

4. سؤال و فرضیه پژوهش

4-1. سؤال اصلی: تأثیر هوش­مصنوعی بر حکمرانی­سیاسی در جمهوری اسلامی ایران چگونه خواهد بود؟

4-2. فرضیه اصلی: هوش­­مصنوعی موجب تغییر بنیادین در الگوها و ساختارهای حکمرانی­سیاسی ایران خواهد شد.

5. پیشینه پژوهش

با نگاه به پیشینه­پژوهش یک خلاءآشکاری به­چشم می­خورد. بدین­سان به تعدادی از تحقیقات صورت­گرفته اشاره می­شود:

• کرزویل یک تحول در اندیشیدن به ذهن بشری و در نتیجه روند توسعه فناوری هوش­مصنوعی به وجود ­آورد. Kurzweil, Ray. How to create a mind: The secret of human thought revealed Penguin, 2013
• نیک ­بوستروم به جنبه­های فلسفی، هستی­شناختی و تکنولوژیکی هوشمندی ماشینها می­پردازد. Nick Bostrom, Superintelligence: Paths, Dangers, Strategies, Oxford: Oxford University Press, 2014
• آلن اولین شخصی بود که در مقاله ماشین محاسبه­گر و هوشمندی، این پرسش مهم را در سال 1950 بیان نمود مبنی بر اینکه آیا رایانه­ها می­توانند فکرکنند؟ Turing, Alan M. “Computing machinery and intelligence. ” Parsing the Turing Test. Springer, Dordrecht, 2009. 23-65.
• مقاله­ای از سوی جان مک کارتی تحت عنوان هوش­مصنوعی چیست؟ از متون اصلی در شناخت هوش­مصنوعی می­باشد، چراکه جان مک کارتی مخترع اصطلاح هوش­مصنوعی بوده است.

6. روش پژوهش

مقاله حاضر از نظر هدف توسعه­ای می­باشد و تلاش می­نماید به توسعه دانش درخصوص عوامل تاثیرگذار بر فرایند و شکل­گیری حکمرانی­سیاسی خوب در ایران مدد رساند. روش پژوهش به شرح ذیل می­باشد:

• این پژوهش به لحاظ روش­شناسی در زمرۀ روشهای کیفی قرار دارد و از شیوۀ توصیفی استفاده خواهد شد و به لحاظ نوع، از نوع تحقیقات کاربردی مي­باشد.
• رویکرد پژوهش به صورت قدم به قدم بر مبنای طرح مفاهیم، تشریح آنها و در واقع پردازش، تحلیل و در نهایت ارائه جمع­بندی و نتیجه­گیری از تحقیق خواهد بود.
• روش تحقیق و گردآوری اطلاعات و داده­ها برای پردازش و نتیجه­گیری براساس تکنیک و مطالعۀ کتابخانه­ای و ترجمه مقالات معتبر استوار است که در این رابطه در چند قالب پیگیری و تهیه و تدوین نهایی گردیده که در جهت تنظیم مطالب تحقیق، تجزیه و تحلیل داده­ها و در نهایت به یک نتیجه­گیری در این خصوص خواهیم پرداخت.
• از روش­های تحقیقی آینده­پژوهی در این پژوهش استفاده شده و در جهت ارائه اطلاعات از روش تحلیلی-توصیفی مبتنی بر رویکرد نظری بهره گرفته­ایم.

7. چارچوب مفهومی

7-1. آینده­پژوهی

    آینده­پژوهی، آینده­شناسی و یا علم آینده شامل گردآوری داده­های کمی و کیفی در مورد احتمال، امکان و ضرورت تغییرات خاص است. در تاریخ (گذشته­پژوهی) به ­دنبال توضیح حوادث گذشته و کشف دلایل رخ­دادن آنها هستیم و در آینده­پژوهی تمام احتمالات وقوع یک حادثه، در آینده با دقت تمام سنجیده می­شود. (حاجیانی، 1396) آینده­پژوهی بازتاب­دهنده چگونگی زایش واقعی «فردا» از دل تغییر (یا ثبات) از دل «امروز»، است. (برایسون ریچارد، 1391) از دیدگاه لاریجانی، آینده­پژوهی یعنی تلاش برای یافتن تصویری از آینده و ارائه توجیهی برای آن تصویر. (لاریجانی، 1377 : ص 268 و 276) لازمه زندگی در دنیای سیال امروز، مطالعه آینده به عنوان علمی مدرن در شناخت فرصت­ها و تهدیدات پیش­رو می­باشد. (اسدی، کریمی، 1388) آینده­پژوهی دریچه­ای به آینده است که به مدد آن می­توان دگرگونی­ها را به نفع خود تغییر داد و آینده­ای مطلوب را برای خود رقم زد. (خزایی، پدرام، 1387) اگر اندیشه بشری معاصر بر بنیان­های صحیحی از آینده­اندیشی استوار شود، بسیاری از مسایل امروزی یا پدید نمی­آیند یا در صورت بروز، به شیوه­های موثرتری بر طرف می­شوند. (لومباردو^[1]، 2006)

7-2. آینده­پژوهی در ایران

سابقه توجه به آینده­پژوهی در ایران به سال 1327 باز می­گردد، این فعالیت در رادیو و تلویزیون ایران و به روش دلفی، توسط دکتر مجید نهرانیان انجام گردید. بعد از انقلاب کوشش­های کم و بیش پراکنده­ای از سوی برخی نهادها و کانون­های دولتی و غیردولتی در زمینه ترویج فرهنگ آینده­اندیشی صورت گرفت. از جمله می­توان به انتشار برخی کتب، برگزاری سمینارها، کارگروه­های ناظر به موضوعات آینده­اندیشانه، تحریر و انتشار سند چشم­انداز ملی و طرح پامفا 1404 و تشکیل سایت ویژه در این زمینه اشاره نمود. از ویژگی­هایی که برای ایران در افق بیست ساله ترسیم گردیده به شرح ذیل می­باشند:

• برخورداری از دانش پیشرفته و توانا در تولید علم و فناوری، متکی بر سهم برتر منابع انسانی و سرمایه اجتماعی در تولید ملی.
• دست یافتن به جایگاه اول اقتصادی، علمی و فناوری در سطح منطقه آسیای جنوب غربی، با تاکید بر جنبش نرم­افزاری تولید علم، رشد پرشتاب و مستمر اقتصادی، ارتقاء نسبی سطح درآمد سرانه و رسیدن به اشتغال کامل.

به­رغم تلاش­های ارزشمند، آینده­پژوهی تحت ­عنوان یک دانش راهبردی که از آن به­عنوان دانش کلیدی موفقیت جوامع در قرن بیست و یکم یاد می­شود، آن­چنان در ایران مورد توجه قرار نگرفته است. (زواری، 1389) این مساله استنباط می­شود که آینده­پژوهی در ایران یک رشته نوپا محسوب می­­گردد و در مقایسه با سایرکشورهای پیشرفته فعایت چشمگیری در حوزه آینده­اندیشی صورت نگرفته و آینده­پیمایی به رفتاری متعارف در جامعه تبدیل نشده است. (خزایی، 1387) ناکامی آینده­پژوهی در ایران دلایل متعددی دارد که برخی را می­توان در ذیل جستجو کرد:

• غیربومی بودن اندیشه آینده­پژوهی، عدم وجود نیروهای متخصص و بی­توجهی و نگرش سطحی به آینده­پژوهی.
• عدم اعتقاد به کارکردها و اهمیت آینده­پژوهی و عدم وجود یک مرجع و متولی خاص.
• فقر منابع و ضعف ادبیات نظری و فقدان بستر مناسب جهت فعالیت پژوهشگران و توسعه این حوزه.
• ارتقای وضعیت آینده‌پژوهی در ایران برای ایفای نقش مؤثر در سیاستگذاری در گرو ساخت چشم‌انداز واحد براساس اجماع نخبگان، توسعه ساختار و فرایند مناسب حکمرانی است.
• رشد علمی ایران در عرصه آینده‌پژوهی یک رشد نامتوازن بوده و از حیث تکنیک و اجرای فنی طرح‌ها در حوزه آینده‌پژوهی رشد داشته، اما در ارتباط با فرایند برنامه‌ریزی و مشارکت‌پذیری، کم‌توسعه مانده است.
• سیاسی­نگری و بخشی­نگری مسئولین ایران به موضوع آینده­پژوهی بیشتر بر سلایق و منافع آنهاست تا واقعیات و نیازمندی­های موجود. (زواری، 1389)

7-3. فناوری­های نوظهور

فناوری^[2] در فرهنگ فارسی معین به معنای علم به صنایع و حرفه­ها و مجموع اصطلاحات فنی، صنعتی، تجهیزات و روش­های علمی که در حیطه خاصی به­کار برده شود؛ است. (معین، 1378 : ص 119) اما در اصطلاح ترکیبی از دانش، تجهیزات و مهارت کاربرد آن دو در اداره امور جامعه می­باشد. (فرهنگ علوم اجتماعی، 1384 : ص 262) فناوری ­نوظهور، محصول مهارتی است که در بطن دانش و هنر قرارگرفته است. (غلامی، 1396 : ص 133) امروزه زندگی بشر با فناوری پیوند خورده و در حوزه­های مختلف زندگی مورد استفاده قرار می­گیرند. (محمدی و دیگران، 1394 : ص104) فناوری­ به انواع مختلفی تقسیم­بندی شده­اند، یکی از آنها براساس زمان ظهور و دوره کاربرد آنهاست که می­توان آن را به موجودی تشبیه کرد که متولد می­شود؛ رشد می­کند؛ به دوره بلوغ و جوانی می­رسد؛ وارد میانسالی می­گردد؛ سپس پیر می­شود و به تدریج از عرصه کنار رفته و جای خود را به فناوری­های جدید می­دهد. (قاسمی، نصیرلو، 1400 : ص 14 و 15)

7-4. هوش­مصنوعی^[3]

هوش­مصنوعی، یکی از شاخه­های علم رایانه است که در سال 1965 به­عنوان دانشی جدید توسط دانشمندان مطرح شد که هدف اصلی آن ایجاد قابلیت تفکر مشابه انسان­ها برای تسهیل و تسریع امور می­باشد و به­عنوان یکی از مهم­ترین، به­روزترین، جدیدترین و محبوب­ترین شاخه­های علم رایانه شمرده می­شود. به کمک ابزارهای هوش­مصنوعی حجم عظیمی از اطلاعات در کمترین زمان ممکن و با دقت بالایی جمع­آوری، تحلیل و نتایج آنها شفاف­سازی و افشا می­شوند؛ از این­رو از این علم به­عنوان ابزاری کارآمد در مدیریت و تشخیص زودهنگام و دقیق در حوزه­های مختلف استفاده می­کنند. (حسین آبادی، زارع فرد، 1401) هوش­مصنوعی یکی از مهم­ترین فناوری­های نوظهور است که امروزه با سرعت بالا موجب تحولات عظیم در تمامی حوزه­ها شده است. نخستین بار جان مک کارتی از کالج دارتموث در نیوهمپشایر آمریکا، به­عنوان معرف اصطلاح هوش­مصنوعی شناخته شد. در واقع، هوش­مصنوعی به برنامه­هایی اطلاق می­گردد که قادر به یادگیری، انطباق، خلاقیت و حل مشکلات هستند. (بابائیان، صفدری رنجبر، حکیم، 1402)

7-5. دولت^[4]

گفت­وگو درخصوص دولت، امری پیچیده و دشوار می­باشد و بحث پیرامون ضرورت وجود دولت و خصوصیات، فواید و تمایزات آن، یک جایگاه خاص و مهمی در میان مباحث سیاسی دارد و ابهام قابل ملاحظه­ای نیز درباره دولت و به­ویژه ارتباط آن با مفاهیم دیگر همانند: حکومت، جامعه، حاکمیت، جماعت، ملت و سلطنت وجود دارد. (پورسعید، 1398) در زبان عربی گاه دو واژه دولة و حکومة به­صورت مترادف به­کار رفته، هرچند در کاربرد آگاهانه، حکومت جزیی از دولت و بیانگر جنبه تنظیمی و دستگاه اداری آن است. (لوئیس، ۱۹۸۲ : ص ۴۱۷ و عامر رشید، 1999 : ص ۶۲۲) دولت به معنای هیئتی تعریف شده که ملت اقتدار خود را به ایشان واگذار کرده تا امور او را اداره نمایند. (فروغی، 1382 : ص30)

7-6. حکمرانی و حکومت

واژگان حکومت و حکمرانی دارای مفاهیم تخصصی بوده که فارغ از مفهوم، جایگزین یکدیگر به­کار می­روند. قدمت حکمرانی به تاریخ تمدن بشری بر می­گردد و از لغت یونانی کایبرنان و کایبرنتس و به معنی راهنمایی­کردن می­باشد. اما مفهوم حکومت، دلالت بر واحد سیاسی برای انجام وظیفه سیاستگذاری دارد و برجسته­تر از اجرای سیاست­هاست. موضوع حکمرانی طی دهه 1990 میلادی به یکی از واژه­های مهم و محوری علوم­اجتماعی، نظریه­سیاسی، علوم­سیاسی و جغرافیای انسانی تبدیل گردید. (رضائی، 1393) حکمرانی از دو بخش حکم و راندن تشکیل گردیده که حکم به معنای فرمان، قاعده، مقررات، نظام، تنظیم و قانون و راندن به معنای اجرا، اعمال قدرت، راهبری، اداره و هدایت می­باشد. (محسنی، 1400) طبق تعاریف بین­المللی، حمکرانی مجموعه­ای از سنت­ها و نهادها است که حاکمان در چارچوب آن عمل می­کنند و در مؤلفه­هایی مانند سیاست­گذاری شفاف، نظام اداری حرفه­ای، پاسخگویی حکومت در قبال اقدامات و جامعه­مدنی قدرتمند یافت می­شود. (قوچانیان، فشائی، 1401 : ص 3)

7-7. حکمرانی­سیاسی

حکمرانی، یکی از اساسی­ترین و مهم­ترین نیازهای جوامع بشری است که ضرورت آن برکسی پوشیده نیست. در واقع، حکمرانی فرایند قاعده­گذاری، اجرای قواعد، نظارت، بررسی و کاربست بازخوردها با اعمال قدرت مشروع و به­منظور دستیابی به­هدف مشترکی برای همه کنشگران و ذینفعان در چارچوب هنجارها و ارزشها در محیط یک سازمان یا یک کشور می­باشد. (مدرسه حکمرانی شهید بهشتی، 1397) یکی از زمینه­هایی که هوش­مصنوعی بر روی آن تأثیر مستقیم و گسترده­ای دارد، حکمرانی­سیاسی می­باشد که به­معنای تنظیم قوانین و فرآیند‌هایی است که بر سبک سیاست‌گذاری و نحوه نقش‌آفرینی کنشگران و ذینفعان در فرآیند سیاست‌گذاری و اعمال قدرت تاثیر می‌گذارد. موفقیت حکمرانی با مشخصه‌هایی از جمله: دستیابی به ارزشها، رضایتمندی، عدالت­گستری، مهار فساد، مشارکت، مسئولیت­پذیری، اثربخشی، یکپارچگی و… سنجیده می‌شود. درحوزه ورود به بحث حکمرانی­سیاسی باید ابتدا به مفهوم حکومت از دیرباز در مباحث سیاست اشاره داشت. چنانکه اندروهیوود حکومت را به­معناي فرمانروایی­کردن یا کنترل­کردن دیگران تعریف می­کند. به تعبیر درست حکومت از نظر او دربرگیرنده هر سازوکاري است که از راه آن می­توان فرمانروایی منظم را حفظ و اجرا نمود. (هیود، 1389 : ص 39)

7-8. حکمرانی­سیاسی و جامعه در ایران

در ایران از دیرباز بحث حکمرانی­سیاسی یا شیوه اداره جامعه اهمیت داشته و برای متفکران و مورخان یونان نحوه زمامداری شاهان ایران باستان شایان تامل بود. سنت حکمرانی­سیاسی ایران در درازای تاریخ مبتنی بر ترغیب زمامداران برای مراعات مصالح عامه از یک سو و در پیش نهادن مدارای­اجتماعی و کنشگری ذیل حکمرانی اقتدارگرا بود. مشروطه ایرانیان پایانی بر این سنت حکمرانی بود و ضمن پذیرش مصالح عامه بر گذار از ساخت اقتدارگرایانه قدرت تاکیدداشت و با تدوین قانون­اساسی، حکمرانی­سیاسی مبتنی بر قانون را جایگزین سنت دیرین مدارا و موعظه کرد. نظام­سیاسی کنونی ایران بر قانون­اساسی جمهوری­اسلامی استوار می­باشد که در سال 1358 تصویب گردید. دستگاه­های اجرایی، مجلس شورای­اسلامی و قوه­قضائیه در پایان تحت نظر روحانیت کار می­کنند. (طهماسبی، 1401) جامعه و کشور ایران درحال گذار و نیازمند نوسازی می­باشد که کاربست سیستم حکمرانی­خوب معیار مناسبی برای ارزیابی است. زیرا هیچگدام از ویژگی­های آن نظیر مشارکت، شفافیت، حاکمیت قانون، مسئولیت­پذیری، پاسخگویی، عدل، انصاف و… نه تنها الزاماً به معنی تقابل با ارزش­ها و هنجارهای سنتی نیست بلکه با گفتمان ایدئولوژیک هم ­راستا است. بکارگیری رویکرد حکمرانی­سیاسی خوب، مستلزم حضورمستقل، همکاری و تعامل سه ضلع دولت، جامعه­مدنی و بخش خصوصی است. بنابراین ابتدا باید از دو حوزه اصلی تمرکززدایی شود. نخست از حوزه اقتصاد و سپس از حوزه قدرت. (دوست محمدی، اختیاری­امیری، 1398)

8. تاثیرات بهره­برداری از هوش­مصنوعی در نظام حکمرانی

امروزه به­طورگسترده­ای نقش هوش­مصنوعی در توسعه ملی کشورها، توسط حکومت­ها و سیاست­گذاران شناخته شده و مطرح است که در ادامه بررسی و بیان می­گردد:

8-1.تاثیرات بهره­برداری از هوش­مصنوعی در عملکرد نظارتی دولت

1. گسترش قلمرو

توسعه و گسترش قلمرو واژه­ای فراگیر است ولی بی­شک یکی از عوامل توسعه یافتگی هرکشور میزان پیشرفت آن در عرصه علم، فناوری‌های نوین و هوش­مصنوعی می­باشد. (موویني، 1382 : ص 72) هوش­مصنوعی پدیده­ای نوین به­شمار مي­آید و با عنایت به لزوم توسعه کاربرد آن در حوزه های تجارت، کسب و کار، روابط دولت با شهروندان و اشتغال آفریني و … همواره پژوهشگران را بر آن داشته تا آثار و ابعاد گوناگون آن را مورد بررسي قرار دهند. (قلي­پور، 1383 : ص 129) اجرای صحیح هوش­مصنوعی، منشا توسعه اقتصادی، فرهنگي و ارتقای کیفیت زندگي از طریق افزایش آزادی و تبادل اطلاعات و ارائه بهتر خدمات عمومي و خصوصي است. (حق شناس، 1385) با فناوری­های اطلاعات پل­های ارتباطي جدید دانش که جوامع و فرهنگ­ها را مي­سازند، به­طور اجتناب­ناپذیری به­یکدیگر نزدیک­تر خواهند شد و شالوده ارتباط متقابل بین آنها گسترش مي­یابد. (متوسلي، 1382 : ص 82)

2. هوش­مصنوعی و گسترش قلمرو نظارتی در ایران

گسترش قلمرو نظارتی شامل دگرگوني­های اساسي در ساختهای اجتماعي، نهادی، اداری و دیدگاه­های عمومي مردم است. امروزه هوش­مصنوعی، اهمیت و نقش روزافزوني در گسترش قلمرو نظارتی جوامع دارد و وجه تمایز بنیادین عصر ما با دوران گذشته می­باشد و امکان طراحي اشکال جدید سازماني، سیستم­های کنترلي جدید و باز مهندسي فرآیندهای سازماني را فراهم ساخته و ضروری است با برنامه­ریزی توسعه­ای مناسب از قابلیت­های این سیستم به­عنوان یکي از ابزارهای مهم توسعه و پیشرفت در نوسازی ساختارهای اجتماعي ایران بکوشیم. نگرش نوین به هوش­مصنوعی از طریق مکانیسم اینترنت و وب متغیرهای جدیدی را در زندگي جاری جامعه ایراني در طول چند دهه اخیر پدیده آورده که بر استراتژی برنامه­های اقتصادی و اجتماعي دولت جمهوری­اسلامي تاثیر گذاشته است. (شعباني، 1384 : ص 3)

3. هوش­مصنوعی و کیفیت نظارت بر مردم در ایران

در ایران، دولت در حوزه نظارت و برنامه­ریزی، سرمایه­گذاری مناسبی انجام داده، اما هنوز جای پیشرفت بسیاری باقی است. دولتها در جهان فارغ از شکل و ارزش­های مورد قبولشان درصدد بکارگیری ابزار نظارتی بر شهروندان خود هستند. استفاده از تمامی ظرفیت­های موجود در هوش­مصنوعی برای اعمال نظارت بر شهروندان و شناسایی تهدیدات به یکی از اولویت­های دولت در کشورهای توسعه یافته تبدیل شده است. در ایران با توجه به اینکه در معرض تهدیدات خارجی و داخلی قرار دارد، برخی می­گویند لازم است اقداماتی برای تقویت بیشتر توان نظارتی دولت صورت گیرد. ایران در حوزه نظارت بر ارتباطات و یا جمع­آوری داده بدون چالش نبوده، از این­رو برای مواجهه با آنها، اقداماتی نظیر تصویب قانون جرایم رایانه­ای، تشکیل شورای عالی فضای مجازی، تشکیل کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه، شکل­گیری پلیس فضای تولید و تبادل اطلاعات فراجا، ارتش سایبری ایران و قرارگاه دفاع سایبری صورت گرفت. (بابایی، واعظی، 1402 : ص80)

4. هوش­مصنوعی و ایجاد دغدغه در جامعه

ظهور هوش­مصنوعی و ایجاد جوامع شبکه­ای و مجازی سبب شد تا مرزهای سنتی برداشته و ارتباطات در سطح نظام بین­الملل سهل­تر گردد. این تحولات شگرف، تهدیدات و فرصت­هایی را برای مردم کشورها فراهم آورد و متعاقب آن بازسازی مفهوم امنیت را نیز ضروری کرد. هوش­مصنوعی، مفهوم کلاسیک و سنتی امنیت را با چالش مواجه ساخته است. امنیت به معنای سنتی نوعی نگاه ملی داشت و بر توانایی­های نظامی دولت­ها تاکید می­کرد. فناوری­های نوین، جابه­جایی اطلاعات را بسیار آسان نمود، مرزهای دولتی و دیگر خطوط بازیگران غیردولتی، کنشگران قومی، ملی و فراملی را نفوذپذیر و مبهم کرد. فراگیری اطلاعات سبب رشد جوامع اطلاعاتی می­گردد و این آسیب­پذیری ملی را به همراه خواهد داشت، بنابراین در چنین شرایطی است که مفهوم نرم­افزاری امنیت طرح می­گردد. (برترتن، 1380 : ص 59 و 61)

5. تاثیرات هوش­مصنوعی بر حوزه­های مختلف

می­توان از هوش­مصنوعی در حوزه‌های گوناگون زندگی اجتماعی که به نوعی میدان عمل سیاست‌گذاری حساب می‌شوند، استفاده نمود، به­طوری که در سیاست­گذاری و مدیریت دولت می‌تواند به­صورت بنیادی بوده و پیش­فرض‌ها و شاخص‌هایی که با استفاده از آن‌ها وضعیت و کیفیت یک حکومت ارزیابی می‌شود را تحت تاثیر قرار دهد. به­طور مثال هوش­مصنوعی، انواع مدل‌های بهینه­سازی توزیع یارانه‌ها، فهم شهروندان از عدالت و کارکردهای نهادهای نظام اقتصادی را تحت تاثیر قرار خواهد داد و یا می‌توان به شاخص‌های مبارزه با فساد که یکی از شاخص‌های اندازه‌گیری حکمرانی خوب به حساب می‌آید، اشاره کرد که به­صورت جدی تحت تاثیر استفاده از الگوریتم‌های جدید کشف فساد قرار می­گیرند. همچنین هوش­مصنوعی به انتشار اطلاعات و نیز اطلاعات گمراه کننده و رمزگذاری شده کمک می­کند. فناوری­های نوین همانند اینترنت، وابستگی­های همگانی به شبکه­های یکپارچه به­وجود می­آورد و ممکن است در تضعیف حاکمیت سهیم باشد. (آلبرتس، پاپ، 1385 : ص 167 و 169)

6. دولت و هوش­مصنوعی و تحدید حریم خصوصی

یکی از اثرات بکارگیری هوش­مصنوعی توسط دولت تحدید حریم خصوصی می­باشد. نظارت دولتی بر خلاف نظارت شرکت­های خصوصی، هدفمند و سازمان یافته است. دولت­ها مدعی هستند برای حفاظت از شهروندان در برابر تهدیدات بیشمار بر علیه جامعه نیاز دارند تا به اطلاعات جامع و دقیقی از آنها دسترسی داشته باشند. (2019، Snowden) شهروندان به بهانه حفظ امنیت خود این واقعیت را که اطلاعات آنها در دسترس دولت قرار دارد، مورد بی­توجهی قرار می­دهند. برخی از منتقدان نفس عمل نظارت بر حریم شخصی شهروندان را محکوم و می­گویند نقض حریم خصوصی افراد به ­معنی زیر پاگذاشتن حقوق شهروندان است. (خاکباز، 1396 : ص 75 و 79) علت علاقه‌مندی دولتها به استفاده از هوش­مصنوعی در بحث نظارت است. دولتها و سازمانهای اطلاعاتی آنها در بحث نظارت بر شهروندان و جاسوسی از آنها و تحدید حریم خصوصی، بیشترین تاثیر را از رشد و توسعه فناوری­های نوین پذیرفته­اند. بنابراین هوش­مصنوعی، توانایی دولت­ها در جمع­آوری، اشتراک­گذاری و تجزیه و تحلیل اطلاعات را به­کلی متحول کرده است. (اشتری، 1398)

7. هوش­مصنوعی، پیشران قدرتمند درتحولات جهان و رقیب برای دولت

پیشرفت برخی از فناوری­های نوین در روابط بین­الملل درحال افزایش می­باشد که یکی از این حوزه­های جدید هوش­مصنوعی بوده و عرصه­های اقتصادی، سیاسی، نظامی و فرهنگی را تحت تأثیر قرار داده و می­تواند به­عنوان پیشران قدرتمند در تحولات آینده جهان باشد. زیرا در عصر جدید مبتنی بر هوش­مصنوعی، هنجارهای جدیدی با محوریت روابط انسان-ماشین و ماشین-ماشین در حال شکل­گیری است که مستقل از متغیرهای انسانی و طبیعی، سریعتر تحولات بین­المللی را پیش­بینی و محاسبه می­کنند. (شریف زاده، 1401) دولت با بکارگیری هوش­مصنوعی در بخش عمومی به پرورش رقبا و ارائه­دهندگان خدمات در میان کارگزاری­های دولتی، خصوصی و غیردولتی کمک می­نماید و در نتیجه، کارایی و پاسخگویی افزایش خواهد یافت. (مقیمی، 1382 : ص 33)

8-2. تاثیرات بهره­برداری از هوش­مصنوعی بر عملکرد مدیریتی دولت

وظایف دولت را به اجرایی و سیاسی تقسیم کرده­ و سپس تاثیرات هوش­مصنوعی بر حکمرانی­سیاسی ایران بیان می­گردد:

1. هوش­مصنوعی و مدیریت اجرایی دولت

پاره­ای از وظایف اجرایی به­طور جهانی بر عهده دولت دانسته می­شوند. مدیریت امورشهری مانند: جمع­آوری­زباله، حمل و نقل عمومی، کنترل ترافیک، توسعه زیرساختهای عمومی و توزیع خدماتی مانند: بهداشت و آموزش همگی از وظایف اجرایی دولت به­شمار می­روند، هوش­مصنوعی تغییرات گسترده­ای در این حوزه به­وجود آورده است. توسعه هوش­مصنوعی به مرور زمان دولت را از نیاز به شهروندان در حوزه اجرایی بی­نیاز خواهدکرد. زمانی خواهد رسید که مدارس نیاز به معلم انسانی، حمل­ونقل عمومی نیازی به راننده انسانی، در حوزه نظامی دولت نیازی به سرباز انسانی نخواهد داشت و در عرصه پزشکی نیازی به سرمایه­گذاری گسترده برای آموزش پزشک نخواهد بود. همین الگو در بخشهای دیگر تکرار می­شود و نیاز به نیروی انسانی در کشاورزی، ساخت­وساز، مدیریت فضای شهری و… کاهش خواهد یافت. (Bisen, 2020, 3-4)

2. هوش­مصنوعی و حکمرانی­سیاسی

روابط دولت با جامعه به کمک فناوریهای نوین دچار تحول شده است. اما با ظهور هوش­مصنوعی تغییرات بسیاری در درون دولتها رخ داده و باعث به­وجود آمدن مفاهیم جدیدی برای دولتها شده­اند، یکی از این مفاهیم دولت دیجیتال است. ( McIver & Elmagarmid, 2002,18) هوش­مصنوعی می­تواند به شهروندان دسترسی بیشتری به خدمات دولتی داده و به آنها ابزارهای انعطاف پذیرتر و موثرتر برای مشارکت در دولت­ها ارائه دهند و تعامل خود با دولت را بهبود بخشند. در واقع یک دولت دیجیتالی بدون دیوار و بدون ساختمان مجازی است که خدمات دولتی را به صورت بلاواسطه به مشتریان ارائه می­دهد و موجب مشارکت آنان در فعالیت­های سیاسی می­شود. چهار هدف اصلی برای تشکیل دولت الکترونیک عنوان شده است:

• اصلاح ساختار سیاسی: یکی از اهداف اصلی در دولت الکترونیک تغییر ساختارهای موجود در دولت و نهادینه کردن روش­های جدید با استفاده از فناوری ارتباطات و اطلاعات است.
• چارچوب مشترک و هماهنگ: همکاری میان سطوح مختلف دولت، نه تنها کارآیی دولت را افزایش می­دهد، بلکه موجب تسهیل فرآیند مدیریت می­گردد.
• مشارکت شهروندان: دسترسی شبانه­روزی به خدمات دولت و مشارکت شهروندان در امور سیاسی، اجتماعی و اقتصادی از اهداف مهم در تشکیل دولت الکترونیک است.
• ارائه خدمات منسجم: سازمان­دهی دولتها برای ارائه خدمات یک پارچه یکی از اهداف اصلی و مهم دولت الکترونیک می­باشد. (راشکی، 1390 : ص 73-69)

3. مزیت­های هوش­مصنوعی و تاثیرات آن بر حکمرانی­سیاسی در ایران
4. ایران برای بهبود عملیات و ارائه خدمات دولتی لازم است به پدیده هوش­مصنوعی اعتماد بیشتری نماید؛ اهمیت این موضوع را می­توان در بیانیه چشم انداز توسعه هوش­مصنوعی در ایران مشاهده کرد که می­بایست در افق 1410 با بهره­گیری از قابلیت­های اخلاق مدار هوش­مصنوعی و با تکیه بر توانمندی­های داخلی و متخصصان کارآمد در بین 10 کشور اول جهان در حوزه هوش­مصنوعی قرارگرفته و منجر به افزایش رشد اقتصادی و رفاه اجتماعی گردد. (پیش­نویس نقشه راه توسعه ملی هوش­مصنوعی، 1401)
5. برخی از مزیت­ها و اهداف توسعه هوش­مصنوعی در ایران و ابزارهای سیاستی برای تحقق آنها: رشد اقتصادی، بهبود زیرساخت­ها، افزایش رفاه، ارتقای ظرفیت­های پژوهشی، کاهش فساد و خطای انسانی، تصمیمات بی­طرفانه، بازدهی 24 ساعته، کاهش زمان انجام دادن امور و مهمترین ابزارهای سیاستی: حکمرانی­سیاسی خوب، سیاستگذاری، مسائل حقوقی، آموزش، تربیت سرمایه انسانی، مقررات­گذاری، تحقیق و توسعه، شبکه­سازی و انتقال فناوری، توسعه زیرساخت فنی و … می­باشد. (بابائیان، صفدری رنجبر، حکیم، 1402)
6. در حوزه عملیات و به کارگیری هوش­مصنوعی، کشور ایران در ابتدای مسیر می­باشد و مشکلات متعددی به دلیل عدم بهره­گیری از تکنیک­های هوشمند وجود دارد که با کمک هوش­مصنوعی و حکمرانی مشارکتی امکان رفع این موارد وجود دارد. (همان سرچشمه)
7. هوش­مصنوعی به­سرعت در حال تغییر فرآیندها و ساختارها در جوامع مختلف در جهان است که یکی از زمینه‌هایی که بر روی آن تأثیر فراوانی دارد، حکمرانی­سیاسی می­باشد. در این ارتباط چالش‌ها و فرصت‌های جدیدی برای حکومت‌ها و جوامع ایجاد می­نماید. استفاده از هوش­مصنوعی در حکومت‌ها نیاز به مدیریت حقوقی بهتر و دقیق‌تری دارد تا حقوق شهروندان و حفظ حریم شخصی آن‌ها از یک سو و حفظ امنیت فضای مجازی و رعایت اصول سیاست های حکمرانی به موازات یکدیگر تضمین شود.
8. تحقق دولت الکترونیک از اهداف کشورهای توسعه یافته و یا در حال توسعه و همچنین کشور ایران می­باشد که این امر به خوبی میزان تاثیر هوش­مصنوعی بر قدرت مدیریت سیاسی دولت را نشان می­دهد.
9. کاربرد هوش­مصنوعی در نظارت الکترونیک و افزایش شفافیت امور و گسترش دولت الکترونیک برای سهولت امور شهروندان.
10. هوش­مصنوعی کمک­های زیادی در راستای جمع­آوری اطلاعات، تحلیل آن­ها و تشخیص به­موقع ناهنجاری­ها و منبع آن­ها دارد.
11. تسهیل برقراری ارتباطات و اشتراک­گذاری داده میان شهروندان و دولت (Sinrod, 2004,1) از مزایای دولت الکترونیک است.
12. با حذف کاغذ از ساختار اداری دولت کمک بزرگی به حفظ محیط زیست صورت می­گیرد.
13. دولت با بکارگیری سامانه­های دیجیتالی خدمات را غیرحضوری کرده و سرعت و دقت انجام فعالیت­ها را افزایش می­دهد.
14. اجرای طرح دولت الکترونیک، میزان رضایت مردم از دولت را افزایش می­دهد.
15. دولت دیجیتال کاغذ را از فرایند اداری حذف می­کند و هزینه اختصاص یافته به آن نیز حذف می­شود.
16. فساد مالی، از مهمترین چالشهای دولت بوده که در دولت الکترونیک با ثبت دیجیتالی داده­ها امکان فساد دشوار خواهد بود.
17. دولتها درصدد رسیدن به اهداف دولت الکترونیک هستند و سازمان ملل متحد برای ارزیابی میزان پیشرفت دولتها معیاری به نام شاخص توسعه دولت الکترونی^[5] تعریف کرده است. (UN E-Government Survey 2020, 2020, 11-12)
18. هوش­مصنوعی چهار نقش توصیف کنندگی، تشخیص دهندگی، پیش­بینی و تصمیم­گیری دارد که برای ایفای هر یک از این نقش­ها می­توان در حکمرانی­سیاسی در ایران از این فناوری بهره گرفت.
19. نتایج بررسی­ها نشان­دهنده الزام استفاده از قابلیت­های وسیع و مفید هوش­مصنوعی در دولت­ها و ایجاد نظارت الکترونیکی مبتنی بر هوش­مصنوعی می­باشد.
20. با عنایت به این موارد، علاقه افراد و دولت­ها به اعمال هوش­مصنوعی در حوزه­های مختلف علمی و خصوصاً مقولات سیاسی و حکمرانی­سیاسی افزایش یافته است.

9. نتیجه­گیری و توصیه­های سیاستی و مدیریتی
10. هوش­مصنوعی بر حکمرانی­سیاسی در ایران تأثیرات مستقیم و گسترده­ای داشته به­گونه­ای که موجب تغییر بنیادین در الگوها و ساختارهای حکمرانی­سیاسی ایران (فرایند قاعده­گذاری، اجرای قواعد، بررسی، نظارت و کاربست بازخوردها با اعمال قدرت مشروع و ارزشها و هنجارهای سیاسی) خواهد شد.
11. پدیده هوش­مصنوعی به سرعت در حال تغییر فرآیندها و ساختارهای مختلف در جوامع است. یکی از زمینه‌هایی که بر روی آن تأثیر فراوانی دارد، حکمرانی­سیاسی می­باشد که در این ارتباط چالش‌ها و فرصت‌های جدیدی برای حکومت‌ها و جوامع ایجاد می­نماید. در واقع باید به­معنای بکارگیری هوش­مصنوعی در حکمرانی­سیاسی باشد نه به­معنای یک تکنولوژی. به ­عبارت بهتر، از یک سو هوش­مصنوعی منجر به آزادی­های بیشتر به اقشار جامعه می­شود و قدرت دولت کاهش می­یابد. اما از سوی دیگر، این ابزار و تکنولوژی که تنها در اختیار مردم نمی­باشد و بهترین نوع آن در اختیار دولتها قرار می­گیرد، بنابراین منجر به افزایش قدرت دولت، نظارت بیشتر بر مردم، کاهش و تحدید حریم خصوصی و حقوق و آزادی­های فردی و اجتماعی می­گردد. برهمین اساس، استفاده از هوش­مصنوعی در حکومت‌ها نیاز به مدیریت حقوقی بهتر و دقیق‌تری دارد تا حقوق شهروندان و حفظ حریم شخصی آنها از یک سو و حفظ امنیت فضای مجازی و رعایت اصول سیاست­های حکمرانی به موازات یکدیگر تضمین شود.
12. جامعه و کشور ایران در حال گذار و نیازمند نوسازی می­باشد و در حوزه کارآمدی هیچ گامی نمی­توان برداشت مگر آنکه پیش از آن پروژه توسعه­سیاسی آغاز شده باشد. در این صورت یک نظام با کاربست رویکرد حکمرانی­خوب می­تواند در مسیر کارآمدی گام نهد که بکارگیری این رویکرد نیز مستلزم حضور مستقل، همکاری و تعامل سه ضلع دولت، جامعه مدنی و بخش خصوصی است. بنابراین ابتدا باید از دو حوزه اصلی اقتصاد و قدرت تمرکز زدایی شود.
13. در راستای رسیدن به آینده حکمرانی­سیاسی خوب در ایران، دستیابی به هوش­مصنوعی و تلاش گسترده در راستای مشارکت و بهره­برداری در فرآیند و مراحل خلق فناوری­ها در آینده، آینده­نگاری، راهبردپردازی کلان و بلند مدت و هدایت و بکارگیری امکانات و ظرفیت­های جامعۀ ایران در این مسیر امری بایسته و ضروری به­نظر می­رسد. بنابراین هوش­مصنوعی که یکی از عوامل تاثیرگذار بر حکمرانی­سیاسی و تحولات­سیاسی و اجتماعی و شکل­دهنده آینده می­باشد؛ به­عنوان پیشران تمدن­ساز به­شمار می­رود. از این­رو برای رسیدن به حکمرانی­سیاسی خوب در ایران، دستیابی جامع و کامل به هوش­مصنوعی و بکارگیری آن در حکمرانی­سیاسی دارای اهمیت خاصی است.
14. با بررسی اصول و ابعاد بکارگیری هوش­مصنوعی در حکمرانی­سیاسی مشخص گردید که هوش­مصنوعی فرصت­ها و محدودیت­هایی را برای زندگی ما ایجاد می­نماید که سیاستگذاران و مسئولان در ایران برای بهره­مندی از آن، بایستی به تمامی جنبه­های مثبت و منفی این پدیده جدید آگاهی و اطلاع لازم را داشته باشند.
15. با وجود استفاده از هوش­مصنوعی در کشورهای مختلف و تأکید محققان بر آن، اما ایران همچنان به ­این فناوری به صورت کامل مجهز نشده و بدیهی است در صورت بهره­گیری مناسب هوش­مصنوعی در حکمرانی­سیاسی ایران، ضمن پیشگیری و کشف فساد، شفافیت عملکرد دولت و سازمان­ها نیز افزایش خواهد یافت.
16. هوش­مصنوعی پتانسیل قابل توجهی برای تغییر جامعۀ ایران و سیاست بین­المللی را دارد. پیشرفت­های سریع این فناوری باعث شده که به یک موتوری برای توسعه اقتصادی و کاتالیزوری برای تحول اجتماعی تبدیل گردد.
17. یکی از زمینه­هایی که هوش­مصنوعی بر روی آن تأثیر مستقیم و گسترده­ای دارد، حوزه حکمرانی­سیاسی می­باشد. بنابراین در راستای بکارگیری آن در سیستم حکمرانی ایران، بایستی بر چگونگی طراحی هوش­مصنوعی نظارت مردم وجود داشته و پایبندی و پاسخگویی مداوم به انتظارات عمومی به­صورت خودکار انجام گردد.
18. با توجه به عدم شناخت کافی، استفاده از رسانه­های ارتباط جمعی و برگزاری دوره­های توجیهی در راستای فرهنگ سازی و آموزش کارکردها و چگونگی استفاده از هوش­مصنوعی برای سهولت افراد لازم به نظر می­رسد.
19. باید به چهارچوبی پایدار نسبت به تغییرات آینده دست یافت که با استفاده از آن بتوان از هوش­مصنوعی در ارائه خدمات حاکمیتی به­گونه­ای استفاده کرد که به دور از پیامدهای ناخواسته این فناوری به­سوی حکمرانی­خوب گام برداشت.
20. بایستی به جنبه­های مثبت و منفی این پدیده نوظهور آگاهی داشته و با سیاستگذاری­های جامع، کامل، دقیق و مبتنی بر شواهد، بستری را ایجاد نمود که این ابزار، تحقق حکمرانی­خوب را تسریع بخشد.
21. قوانین و مقررات از توسعه سریع هوش­مصنوعی عقب مانده است، بدین لحاظ نحوه تنظیم و اداره بهتر هوش­مصنوعی حیاتی، بسیار مهم و نیازمند مدیریت مناسب می­باشد.
22. با توجه به اهمیت حکمرانی­سیاسی، بهره­گیری از هوش­مصنوعی در کشور ایران ارزش بسزایی دارد و یکی از ابتدایی­ترین راهکارها، شناسایی و جذب متخصصان هوش­مصنوعی برای تجهیز دولت به این فناوری می­باشد.
23. رویکردها و مدل­های قدیمی حکمرانی­سیاسی و سیاستگذاری عمومی می­توانند به سرعت و با توسعۀ فناوری­های مبتنی بر هوش­مصنوعی تغییر نمایند. کاربردهای هوش­مصنوعی در حکمرانی­سیاسی فرصت­های بی­بدیلی را برای دولت­ها به ارمغان می­آورد. اما در این زمینه مطالعات منسجمی که تمامی ابعاد بکارگیری هوش­مصنوعی در حکمرانی­سیاسی در ایران را پوشش دهند صورت نگرفته است.
24. با توجه به مزیت­ها و کاربردهای بکارگیری هوش­مصنوعی در حکمرانی­سیاسی و فرآیند سیاست­گذاری، استنباط می­گردد که ایران برای بهبود عملیات و ارائه خدمات دولتی لازم است به هوش­مصنوعی اعتماد بیشتری نمایند و با بهره­گیری از قابلیت­های اخلاق مدار هوش­مصنوعی و تکیه بر توانمدنی­های داخلی و متخصصان کارآمد، منجر به افزایش رشد اقتصادی و رفاه اجتماعی گردد.
25. هوش­مصنوعی در ساختارهای سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی ورود پیدا کرده و در حوزه حکمرانی نیز اینگونه است. نقش هوش­مصنوعی در آینده حکمرانی و به­ویژه در حکمرانی­سیاسی جدی­تر و بارز خواهد بود. پژوهشگران این حوزه بایستی توجه و اهمیتی مضاعف به نقش هوش­مصنوعی در حکمرانی داشته باشند.
26. در عرصه بین­المللی، شاهد حکمرانی نوین هوش­مصنوعی خواهیم بود و آینده متعلق به کشوری خواهد بود که بیشترین ظرفیتهای هوش­مصنوعی را برای خود فراهم نموده باشد. بنابراین بررسی و پژوهش­های علمی جامع درخصوص تاثیرات هوش­مصنوعی بر روند حکمرانی در جهان ضروری به­نظر می­رسد.
27. با توجه به تفاسیر، گفتار و نوشتاری که بیان گردید، باید پذیرفت که هوش­مصنوعی به مثابه یک شمشیر دولبه است و همانند موج خواه­ناخواه زندگی ما را درگیر می­کند. از این رو لازم می­باشد ضمن شناسایی قابلیت­ها و دستاوردهای آن، چالش ها و خطرات آن را نیز بپذیریم.
28. پذیرش هوش­مصنوعی و بکارگیری و استفاده از قابلیت­های مهم آن در حکمرانی­سیاسی در ایران ارزش بسیار بهتر و بیشتری نسبت به نگرانی­های استفاده از آن را دارد.
29. این پژوهش می­تواند به کارشناسان و سیاستگذاران کمک نماید تا در حوزه تصمیم­گیری و سیاست­گذاری در موقعیت حساس و شرایط بحرانی، عملکرد بهتری داشته باشند و به محققین حوزه­های علوم­سیاسی و روابط بین­الملل، جامعه­شناسی­سیاسی، دولت، جامعه، مباحث آینده­­پژوهی، فناوری‌های­نوظهور و هوش­مصنوعی در عرصه­های مختلف حکمرانی همچون حکمرانی­سیاسی، اقتصادی، نظامی، فرهنگی و جغرافیای­سیاسی و … یاری رساند.

10. پیشنهاد برای پژوهش­های آتی
11. علی­رغم تمامی تلاش­هایی که در این نوشتار در راستای رسیدن به هدف تحقیق شده است، اما همانند سایر کارها در مسیر شکل­گیری خود با موانع، مشکلات، نارسایی­ها و محدودیت­هایی مواجه بوده که اصلی­ترین آنها، جدیدبودن موضوع در ایران و بلکه در جوامع بین­المللی می­باشد.
12. با نگاه به پیشینه پژوهش، یک خلاء آشکاری به چشم می­خورد. با تلاش­های شایسته در این گستره، آثار و تألیفات گرانسنگ و درخوری به­رشته تحریر در آمده و یا در حال به زیور طبع آراسته­شدن می­باشند، اما پیرامون نوشتار حاضر، به تحقیقی که همانند این پژوهش به رشته تحریر درآمده باشد، برخورد نگردیده و می­توان اظهار داشت که این کار برای نخستین بار در حوزه جغرافیای­سیاسی مشخصی مرقوم می­گردد و این پتانسیل برای محققان آینده وجود دارد که از پایگاه­های اطلاعاتی، مقالات و تحقیقات منتشر شده دیگر نیز استفاده نمایند.
13. انگاره­های بسیار مهم و حساس «آینده­پژوهی، پدیدۀ هوش­مصنوعی و حکمرانی­سیاسی»، به­ویژه در دوران معاصر و در کشور ایران، نیازمند بررسی­های آگاهانه، دقیق و کارشناسانۀ بهتر و بیشتری است.
14. نظر به جدیدبودن مطالعات آینده­­پژوهی هوش­مصنوعی و حکمرانی­سیاسی در ایران، پرداختن به این موضوع از زوایا و ابعاد مختلف و از دیدگاه­های متفاوت ضروری به­نظر می­رسد و می­تواند به غنای ادبیات موجود در این حوزه نیز منجر گردد. بنابراین در راهبردپردازی و سیاستگذاری­ها باید توجه بیشتر و بهتری به این عامل اساسی و بسیار مهم گردد.
15. از موضوعات حساس و حیاتی امروزه، مسئله آینده­پژوهی فناوری­های نوظهور و از مهمترین فناوری­های نوظهور، هوش­مصنوعی می­باشد که روز به روز بر اهمیت پیشرفت و بکارگیری آن در حوزه­های مختلف افزوده می­شود. بنابراین ضمن به رسمیت شناختن هوش­مصنوعی تحت عنوان یک پدیدۀ شبه انسانی، باید در میدان آینده­پژوهی آثاری که برای هوش­مصنوعی بر حکمرانی­سیاسی ایران متصور است را شناسایی و بررسی نمود بلکه راهگشای متخصصین و کاربران این حوزه در برخورد با مسائل سیاسی و فعالان عرصه علم سیاست و… باشد.
16. این تحقیق می­تواند کمک کند تا در حوزه تصمیم­گیری و سیاست­گذاری در ایران عملکرد بهتری داشته و به محققین حوزه­های سیاست، دولت، جامعه و مباحث آینده­­پژوهی هوش­مصنوعی در عرصه­های مختلف حکمرانی همچون حکمرانی­سیاسی، اقتصادی، نظامی، فرهنگی و جغرافیای­سیاسی و … یاری رساند.
17. هوش­مصنوعی در ساختارهای سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی ورود پیدا کرده و در حوزه حکمرانی نیز اینگونه است. بنابراین نقش هوش­مصنوعی در آینده حکمرانی و به­ویژه در حکمرانی­سیاسی جدی­تر و بارز خواهد بود. از این­رو پژوهشگران این حوزه بایستی اهمیتی مضاعف به نقش هوش­مصنوعی در حکمرانی­سیاسی داشته باشند.
18. در عرصه بین­المللی شاهد حکمرانی نوین هوش­مصنوعی خواهیم بود و آینده متعلق به کشوری خواهد بود که بیشترین ظرفیتهای هوش­مصنوعی را برای خود فراهم نموده باشد. بدین لحاظ، بررسی و پژوهش­های علمی و جامع درخصوص تاثیرات هوش­مصنوعی بر روند حکمرانی در جهان و ایران ضروری به­نظر می­رسد.
19. بایستی به جنبه­های مثبت و منفی این پدیده نوظهور آگاهی داشته و با سیاستگذاری­های جامع، کامل، دقیق و مبتنی بر شواهد، بستری را ایجاد نمود که این ابزار، تحقق حکمرانی­خوب، مطلوب و شایسته را تسریع بخشد.
20. کاربردهای هوش­مصنوعی در حکمرانی­سیاسی فرصت­های بی­بدیلی را برای دولت­ها به ارمغان می­آورد. اما در این زمینه مطالعات منسجمی که تمامی ابعاد بکارگیری هوش­مصنوعی در حکمرانی­سیاسی در ایران را پوشش دهند صورت نگرفته است. بدین لحاظ پیشنهاد می­گردد: تاثیرات تجربی و واقعی حاصل از بکارگیری فناوری هوش­مصنوعی در عرصۀ حکمرانی­سیاسی در ایران مورد بررسی و ارزیابی قرار گیرد. در واقع به پژوهش­هایی نیاز است که روش­های تجربی را برای تولید تعاریف عملیاتی، استخراج معانی و توضیح نتایج به­طور خاص در زمینه­های حکمرانی­سیاسی، سیاستگذاری و حاکمیتی اتخاذ نمایند.
21. منابع

منابع فارسی:

1. اسدی، منصور و کریمی، علیرضا. 1388. آینده­پژوهی، مهندسی­ آینده، دسترس پذیر درhttps://www.strategic.blogfa.com/post-106.asp
2. بابایی، محمد و واعظی، احمد. 1402. دیجیتالی­شدن و آینده نظارت دولت؛ تاثیر دیجیتالی­شدن بر عملکرد نظارتی دولت در جمهوری­اسلامی ایران از نگاه نخبگان، دوفصلنامه علمی آینده­پژوهی ایران، دوره8، صفحات: 75_105.
3. برایسون، ریچارد. 1391. برنامه‌ریزی استراتژیک. ترجمه: دکتر مهدی خادمی. تهران: انتشارات آریانا قلم، چاپ دوم.
4. بابائیان، فاطمه؛ صفدری رنجبر، مصطفی؛ حکیم، امین. 1402. واکاوی نقش هوش­مصنوعی در چرخه سیاست­گذاری عمومی؛ رویکرد فراترکیب. بهبود مدیریت. دوره 17 شماره 2، صفحات: 115-150.
5. پورسعید، عباس. 1398. درآمدی بر حکومت و جامعه­ی واحد جهانی. چاپ اول. تهران: سنجش و دانش.
6. پورسعید، عباس. 1398. پایان تاریخ و سیاست در تئوری­های روابط بین­الملل. چاپ اول. تهران: سنجش و دانش.
7. پژوهشگاه ارتباطات و فناوری ­اطلاعات، مرکز نوآوری و توسعه هوش­مصنوعی. 1401. پیش­نویس نقشه­راه توسعه­ ملی هوش­مصنوعی.
8. حاجیانی، ابراهیم. 1396. مبانی اصول و روش­های آینده­پژوهی. چاپ دوم. تهران: دانشگاه امام صادق(ع).
9. حسین آبادی، سعید و زارع فرد، مصطفی. 1401. کاربرد هوش­مصنوعی در نظارت الکترونیک و افزایش شفافیت امور. همایش ملی ارتقای شفافیت.
10. حسینی، سید احمد. 1400. اصول بکارگیری هوش­مصنوعی در حکمرانی. تهران: اولین همایش بین­المللی حکمرانی و کشورداری در ایران.
11. خزایی، سعید. 1387. اشتیاق طبیعی به­آگاهی از آینده، خبرنامه الکترونیکی کشف آینده، شماره 32، صفحات: 1-38.
12. خزائی، سعید و دیگران. 1394. مبانی آینده‌پژوهی و روشهای آن، تهران: مرکزتحقیقات سیاست‌های علمی کشور.
13. خزائی، سعید و پدرام، عبدالرحیم. 1387. راهنمای گام به گام آینده­پژوهی راهبردی، انتشارات کشف آینده.
14. خلیل طهماسبی، نوذر. 1401. گذری بر حکمرانی­سیاسی در ایران؛ از باستان تا مشروطه، پنجمین کنفرانس بین­المللی و ششمین کنفرانس ملی حقوق و علوم­سیاسی، تهران.
15. دوست محمدی، حسین و اختیاری امیری، رضا. 1398. توسعه­سیاسی؛ بحران مشروعیت و کارآمدی در ایران و حکمرانی خوب؟. فصلنامه راهبرد سیاسی. سال سوم، شماره 10، صفحات 123-91.
16. رضائی، تیمور. 1393. اولویت­بندی و ارزیابی شاخص­های حکمرانی خوب شهری در شهرهای مقصد گردشگری. پایان­نامه کارشناسی ارشد، مدیریت اجرایی، دانشگاه مازندران.
17. راشکی، مسعود. 1390. دولت الکترونیک گامی به سوی شهروند مداری، فصلنامه دیدگاه، بهار.
18. زواری، عبدالمجید. 1389. آینده­پژوهی در ایران و چالش­های پیش رو. دسترس پذیر در aspx84http://iov.blogfa.com/post
19. سروری، حامد. 1390. آینده­پژوهی چیست؟ دسترس پذیر در https://www.strategic.blogfa.com/post-106.aspx
20. شریف­زاده، زهرا. 1401. چشم انداز هوش­مصنوعی در ایران. مجله ایرانی روابط بین­الملل.
21. عیوضی، محمدرحیم. 1395. آینده­پژوهی سیاسی. فصلنامه راهبرد، (25) صفحات: 79، 177-198.
22. غلامی، رضا. فناوری و تمدن نوین اسلامی، درس گفتار فلسفه تمدن نوین اسلامی. تهران: خانه اندیشمندان علوم انسانی.
23. فروغی، محمدعلی. 1382. حقوق اساسی (یعنی) آداب مشروطیت دول. تهران: چاپ علی­اصغر حقدار.
24. قوچانیان، مرجان و فشائی، محمد. 1401. شاخص­های مدیریت منابع آب با تمرکز بر حکمرانی. نشریه آب و توسعه پایدار. سال نهم، صفحات: 1 تا 10.
25. قاسمی، حاکم و نصیرلو، سودابه. 1400. فناوری­های نوظهور و تأثیر آنها بر تمدن نوین اسلامی. دو فصلنامه علمی مطالعات بنیادین تمدن نوین اسلامی. دوره 4، شماره 1، صفحات: 40-1.
26. کیسنجر، هنری؛ اریک، اشمیت؛ دانیل، هوتنلوچر. 1401. عصر هوش­مصنوعی و آینده ما انسانها. تهران: کتاب پارسه.
27. لاریجانی، محمد جواد. 1377. درس­های سیاست خارجی. چاپ اول. تهران: مشکوة.
28. محمدی، مهدی؛ الیاسی، مهدی؛ سعدآبادی، علی­اصغر؛ 1394. مدیریت فناوری و نوآوری در سطح بنگاه. تهران: مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور.
29. محسنی، سید شهاب­الدین. 1400. سیر تحولی ­مفهوم حکمرانی­جهانی. تهران: اولین ­همایش بین­المللی ­حکمرانی و کشورداری در ایران.
30. معین، محمد. 1378. فرهنگ فارسی معین، تهران: امیرکبیر.
31. مقیمی، سید محمود. 1382. اداره امور حکومت­های محلی. تهران: سمت.
32. مظفری، علی. 1389. آینده­پژوهی بستر عبور از مرزهای دانش. فصلنامه نظم و امنیت انتظامی، شماره 2، دوره 4.
33. منطقی، محسن. 1390. آینده­پژوهی: ضرورت آینده مطالعات فرهنگی وعلمی، اسلام و پژوهش­های مدیریتی، شماره68.
34. مدرسۀ حکمرانی شهید بهشتی، 1397. تعاریف و مفاهیم حکمرانی. تهران: سایت رسمی مدرسۀ حکمرانی شهید بهشتی (دانشگاه و پژوهشگاه عالی دفاع ملی و تحقیقات راهبردی).
35. هیود، اندرو. 1389. سیاست. ترجمۀ عبدالرحمان عالم، تهران: نشر نی.

منابع لاتین

1. Assakul, P.(3002). Futures Studies Methods .WorldFutureSociety.
2. Bisen, Vikram Singh. (2020). How AI Can be Used in Smart Cities: Applications Role & Challenge.
3. Bellaby, Ross. (2012, February). What’s The Harm? The Ethics of Intelligence Collection. Intelligence and National Security, 27(1), 93-177.
4. Carr, Nicholas. (2015). The Glass Cage: Where Automation is Taking Us.London: Vintage Digital.
5. Freiberger, paul. (2020). Eniac. Britannica, Retrieved 2021, Jan 5, from https://www.britannica.com/technology/ENIAC
6. (2020). 7 Benefits of AI in Education. The journal, Retrieved 2021, Aug 20, from https://thejournal.com/articles/2021/06/23/7-benefits-of-ai-in-education.aspx
7. Lombardo,Thomas(3002).Contemporary Futurist Thought, [online]. Available at http://www.futuretakes.org/docs/Volume%3020%30no%303/v20n3_bkrev2.pdf]. Visited: 302311133.
8. Ratchliff, j (1997) Scenario Building a Suitablr Method For Strategic Planning Dublin.
9. Sinrod, Eric. (2004). A look at the pros and cons of e-government. usatoday30. Retrieved 2021, Aug 20, from https://usatoday30.usatoday.com/tech/columnist/ericjsinrod/2004-06-30-sinrod_x.htm
10. Snowden, Edward. (2019). Edward Snowden On Trump, Privacy, And Threats to Democracy. ]Video File[. Retrieved 2021, 20 Agust from
11. Theo, Sani. (2020, January 8). AI In Aviation: Are You Ready To Fly Without A Human Pilot? [news]. Retrieved 2021, Aug 20, from https://www.electronicsforu.com/technology-trends/tech-focus/ai-aviation-fly-without-human-pilot
12. UN E-Government Survey. (2020). UN E-Government Survey 2020. New York: UNON Publishing Services Section.

9. 9.
10. Technology.
11. Artificial intelligence.
12. State.
13. E-Government Development Index (EGDI).